اهل بیت در روایات

در احادیث نبوی

واژه اهل بیت در احادیث نبوی چهار کاربرد مختلف دارد که می‌توان آنها را کاربردهای: اعم، عام، خاص و أخصّ نامید.

1. کاربرد اعم آن، حتی کسانی که هیچ گونه پیوند خویشاوندی نسبی یا سببی با پیامبر ندارند را شامل می‌شود. آنان مسلمانانی‌اند که در پیروی از پیامبر (ص) صادق و ثابت قدمند. چنان که پیامبر (ص) سلمان فارسیو ابوذر غفاریرا از اهل بیت به شمار آورده است، در برخی روایات اهل بیت بر افراد دیگری نیز اطلاق شده است که اسامة بن زید و واثلة بن اسقع از آن جمله است.
2. کاربرد عام اهل بیت همه خویشاوندان نسبی پیامبر (ص) را دربرمی‌گیرد، یعنی کسانی که صدقه واجب (زکات) بر آنان حرام شده است. در حدیث دیگری، تعبیر اهل بیت در خصوص عباس عموی پیامبر و فرزندان او نیز به کار رفته است.
3. کاربرد خاصّ اهل بیت مربوط به همسران پیامبر(ص) است. بدون شک، همسران پیامبر (ص) مطابق معنای لغوی و عرفی، اهل بیت پیامبرند، مقصود از بیت در این جا، بیت سُکنی (محل سکونت) است، نه بیت نَسَب یا نبوت.
4. کاربرد أخصّ اهل بیت به گروهی از خاندان پیامبر (ص) اختصاص دارد که از ویژگی عصمت برخوردارند. مصداق آن در روایاتِ مربوط به آیه تطهیر و آیه مباهله، اصحاب کساء یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) هستند. و در احادیثی مانند حدیث ثقلین، حدیث سفینه و مانند آنها که بر وجود اهل البیت در همه زمان‌ها دلالت دارد، علاوه بر اصحاب کساء، امامان معصوم از دودمان امام حسین (علیه‌السلام) نیز مصداق اهل بیت هستند....

در احادیث امامان

در احادیث ائمه (علیهم السلام) نیز اهل بیت در سه معنا به کار رفته است:

1. کاربرد عامّ که مؤمنان راستین را شامل می‌شود چنان که امام صادق فرموده است: “هر کس پرهیزکار و صالح باشد از ما اهل بیت است. امام (ع) به دو آیه از قرآن کریم بر این معنا استشهاد کرده است: (ومن یتولّهم منکم فإنّه منهم) ; و هر کس از شما آنها را به دوستی گیرد، از آنان خواهد بود، (فمن تبعنی فإنّه منّی) ; پس هر که از من پیروی کند، بی گمان او از من است^[۱۵].
2. کاربرد خاصّ آن به خویشاوندان پیامبر (ص) اختصاص دارد. چنان که امیرالمؤمنین فرموده است: “هرگاه در جنگ با دشمنان اسلام کار سخت می‌شد و مردم از مقابله با دشمن خودداری می‌کردند، پیامبر (ص) اهل بیت خود را به کارزار می‌فرستاد، عبیدة بن حارث در جنگ بدر، حمزه در جنگ احد و جعفر طیار در جنگ موته به شهادت رسیدند.
3. کاربرد اخصّ آن به آن دسته از خویشاوندان پیامبر (ص) اختصاص دارد که از مقام و منزلت ویژه‌ای برخوردارند و گفتار و رفتار آنان ملاک حق و راهنمای حقیقت است. چنان که امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرموده است: «به اهل بیت پیامبرتان بنگرید و به سمت و سوی حرکت آنان ملتزم باشید و از آنان پیروی کنید، زیرا آنان هرگز شما را از مسیر هدایت خارج نکرده و به گمراهی باز نمی‌گردانند، نه از آنان پیشی بگیرید که گمراه خواهید شد، و نه از آنان فاصله بگیرید که هلاک خواهید شد.». امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) خطاب به اهل عراق فرمود: «ما اهل بیتی هستیم که خداوند آیه تطهیر را درباره آنان نازل فرموده است.». روایات در این خصوص بسیار است.

از دو معنای اخیر، در کتاب‌های شیعه معنای دوم رایج‌تر است و هرگاه عبارت اهل بیت بدون قرینه به کار برده شود، به احتمال قوی معنای سوم مد نظر است.